ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΣΤΗ ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΥ ΜΑΘΑΜΕΤΗ ΛΕΞΗ "ΑΣΥΜΜΕΤΡΟ

Ασύμμετρες δράσεις ζούμε καθημερινά. Το νερό γίνεται ατμός ή πάγος για μια μικρή αύξηση ή μείωση της θερμοκρασίας του. Μια μικρή αύξηση της τιμής του πετρελαίου προκαλεί δυσανάλογα μεγάλες ζημιές και κέρδη. Ένα μικρό ζιζάνιο καταστρέφει τη σοδειά μιας ολόκληρης περιοχής. Η νόσος των πουλερικών ξεκίνησε από ένα σημείο του πλανήτη και εξαπλώθηκε ταχύτατα στον κόσμο. Μικρή είναι και η αύξηση στην θερμοκρασία της γης που αναμένεται να έχει δραματικές συνέπειες. Το Γιαπωνέζικο ντόμινο, φτιαγμένο με καλλιτεχνικά πλακίδια ή με απλά καθημερινά αντικείμενα, ξεκινά μια εντυπωσιακή κίνηση μ’ ένα απλό άγγιγμα.

Όλα τούτα συμβαίνουν γιατί ο κόσμος δεν είναι (μόνο) συμμετρικός, όπως διδάσκει η Νευτώνεια Φυσική, αλλά (γενικά) ασύμμετρος ή, πιο σωστά, πολύπλοκος. Τις τελευταίες δεκαετίες μετανάστευσε από το χώρο της επιστημονικής στο χώρο της εκλαϊκευμένης γνώσης η θεωρία της πολυπλοκότητας [2] και του χάους που περιγράφει και εξηγεί τον ασύμμετρο, αλληλένδετο, κόσμο μας από τα καιρικά φαινόμενα και την κλιματική μεταβολή [3] μέχρι τις επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία των μεταβολών στο Χρηματιστήριο. Μια μικρή απόφαση, και η αντίστοιχη περιβαλλοντική, οικονομική, κοινωνική, πολιτική μεταβολή, πολλαπλασιάζεται και αλλάζει δραστικά όλο το κοινωνικο-περιβαλλοντικό σύστημα, επηρεάζοντας τις μελλοντικές μικρές αποφάσεις. Η πορεία του συστήματος είναι εξαρτημένη από την ιστορία του παρόλο που το μέλλον παραμένει πάντα απρόβλεπτο και αβέβαιο. Τούτο περιγράφουν εύστοχα οι παλιοί Αγγλοσαξωνικοί στίχοι:

Επειδή έλειπε ένα καρφί, χάθηκε το πέταλο,
Επειδή έλειπε ένα πέταλο, χάθηκε το άλογο,
Επειδή χάθηκε το άλογο, χάθηκε ο στρατιώτης,
Επειδή χάθηκε ο στρατιώτης, χάθηκε η μάχη,
Επειδή χάθηκε η μάχη, χάθηκε ο πόλεμος,
Επειδή χάθηκε ο πόλεμος, χάθηκε το Βασίλειο.

Μάθαμε άραγε τυχαία τη λέξη "ασύμμετρος", με το αρνητικό νόημα της "ασύμμετρης δράσης", όταν η Ελλάδα γινόταν στάχτες από τον Ιούνιο ως τον Αύγουστο του 2007; Ή μήπως ήταν οιωνός; Να συνειδητοποιήσουμε το παρόν και να προγευτούμε το μέλλον της δικής μας εμπειρίας των ασύμμετρων δράσεων;

Γιατί ζήσαμε και το 2007, όπως ζούμε εδώ και πολλά χρόνια, γεννήματα ασύμμετρων δράσεων:

• Το τεράστιο υλικό και άυλο κόστος της καταστροφής από καμένα και κτισμένα δάση, νεκρές και στερεμένες λίμνες και ποτάμια, κατεστραμμένους υδροβιότοπους, τσιμεντωμένες και περιφραγμένες παραλίες, εγκαταλελειμμένους και υποβαθμισμένους αγρούς και βοσκότοπους

• Πυκνοδομημένες αστικές περιοχές, δύσμορφες και αλλοιωμένες τουριστικές περιοχές, ραγδαία αστικοποιούμενες αγροτικές και περιαστικές περιοχές, εξαθλιωμένα χωριά, εγκαταλελειμμένες και θαμμένες αρχαιότητες, ιστορικούς χώρους, παραδοσιακά σύνολα

• Δρόμους, πεζοδρόμια και κάθε λογής ελεύθερους χώρους κατειλημμένους από υπερμεγέθη 4Χ4

• Νοσηρή ατμόσφαιρα στις πόλεις, μεγάλη θνησιμότητα στις αγροτικές περιοχές από ανεξέλεγκτη χρήση αγροχημικών

• Τραγικές ελλείψεις υποδομών γνώσης και πληροφορίας

• Περιορισμένες ευκαιρίες βιοπορισμού για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού

Και διαπιστώσαμε για άλλη μια χρονιά πώς ανεπαίσθητες και σημειακές δράσεις αρχόντων και αρχομένων σ’ αυτό τον τόπο διαμορφώνουν "απειλές": ένα γενικευμένο, συλλογικό ενδιαφέρον για τα επουσιώδη, τον γρήγορο και εφήμερο πλουτισμό με επιδοτήσεις και εμπορία ξένων ιδεών και προϊόντων, και ένα γενικευμένο, συλλογικό ήθος αδιαφορίας και έλλειψης μέριμνας για τα ουσιώδη,

• Την επιβίωση στο άγνωστο και δυσοίωνο μέλλον

• Τη συντήρηση υλικών και άϋλων πόρων που δανειστήκαμε από τα παιδιά μας (γη, νερό, φύση, αρχαιότητες, πολιτισμό)

• Την πρόληψη και την ετοιμότητα για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών

• Τη μάθηση, τη γνώση, την καινοτομία

• Την αξιοποίηση των Ευρωπαϊκών και εθνικών θεσμών και την αξίωση πολλών άλλων αναγκαίων

• Τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων για τα κοινά του βίου

Μα το 2007 μάθαμε μια νέα ασύμμετρη δράση, τον ασύμμετρο σχεδιασμό, μέσα από τις συζητήσεις και τις ποικίλες αντιδράσεις για τα Ειδικά Χωροταξικά και το Γενικό Χωροταξικό Σχέδιο της χώρας. Γενικόλογα και ασαφή κείμενα προγραμματικών ευχολογίων και εξαγγελιών κατασκευαστικών έργων, προωθήθηκαν με παράδοξες, παρεκκλίνουσες ή/και ελλειμματικές, διαδικασίες και προμηνύουν το ασύμμετρο μέλλον της οικονομίας, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος της χώρας γιατί έγιναν από μια ελίτ ενδιαφερομένων χωρίς την πλατειά συμμετοχή όλων όσων θα υποστούν τις συνέπειες τους. Ιδιαίτερα το "μεγάλο Σχέδιο", το Γενικό Χωροταξικό, υιοθετεί μια παρωχημένη, αφαιρετική και αποσπασματική προσέγγιση στο σχεδιασμό του εθνικού χώρου αντί για τη σύγχρονη ολοκληρωμένη προσέγγιση στην κατανόηση της δυναμικής των χωρο-κοινωνικών ζητημάτων και στη συντονισμένη αντιμετώπιση τους. Γι’ αυτό:

• Δεν έχει συλλογικό όραμα και στόχους όπως αυτονομία και αυτάρκεια σε κρίσιμους στρατηγικούς πόρους, δίκαια κατανεμημένη κοινωνική ευημερία, θωράκιση έναντι "εκπλήξεων" του μέλλοντος – από φυσικές καταστροφές μέχρι τον διεθνή ανταγωνισμό.

• Αντιμετωπίζει αποσπασματικά και προσθετικά το φυσικό περιβάλλον αντί να το έχει σαν αφετηρία διάγνωσης και διαμόρφωσης προτάσεων για την άρση προβλημάτων.

• Αδιαφορεί για το μέλλον γιατί (α) ούτε περιέχει μελλοντικές εκτιμήσεις ούτε προσδιορίζει προγραμματικά μεγέθη για τις στρατηγικές επιλογές και κατευθύνσεις που αφορούν στην προστασία των πόρων (νερό, αέρας, έδαφος, οικοσυστήματα), στις μεγάλες κατηγορίες χρήσης γης, στον πληθυσμό, στην οικονομία, στην κοινωνία, (β) ούτε υποδεικνύει πως θα εξασφαλισθεί η ικανότητα της χώρας να ανταποκριθεί με το ελάχιστο των απωλειών και το μέγιστο της αποτελεσματικότητας/ετοιμότητας σε μελλοντικές ανάγκες (για γη, πόρους, κ.ά.), στο διεθνή ανταγωνισμό, σε έκτακτες καταστάσεις φυσικών και τεχνολογικών κινδύνων

• Δεν προσδιορίζει όρια, π.χ. για την ανάπτυξη των οικισμών (μπορούν να επεκτείνονται επ’ άπειρον;) ή τη χρήση των πόρων (πόσο επαρκούν και για ποιες ανάγκες;)

• Αδιαφορεί για την ουσιαστική ενσωμάτωση της διεθνούς και Ευρωπαϊκής νομοθεσίας, ιδιαίτερα της Οδηγίας για το Νερό (60/2000)

• Αγνοεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και προβλήματα των Ελληνικών περιφερειών – εστιάζει μόνο σε κατασκευασμένα προβλήματα που ταιριάζουν σε προειλημμένες αποφάσεις/λύσεις

• Αναγνωρίζει σχεδόν αποκλειστικά (ασύμμετρα!) μόνο τρεις οικονομικούς κλάδους –μεταφορές (αφιερώνοντας τους τον όγκο των προβλέψεων του), τουρισμό και ενέργεια (για τους οποίους προωθούνται Ειδικά Χωροταξικά) – ως εάν η χώρα δεν έχει άλλους οικονομικούς κλάδους που κατέχουν σημαντικό ρόλο στην κάλυψη του εδάφους, στην οικονομία και στην κοινωνικο-πολιτισμική συγκρότηση του χώρου όπως γεωργία και κτηνοτροφία (που αντιμετωπίζονται αποσπασματικά), βιομηχανία, κ.ά.

• Δεν "βλέπει" τα δάση και τις δασικές εκτάσεις ούτε ως παραγωγικούς τομείς ούτε ως βασικές χρήσεις γης παρά περιπτωσιακά μόνο ως συστατικό του περιβάλλοντος στα πλαίσια της γενικότερης. και συντομότατης, συζήτησης περί φυσικού περιβάλλοντος

• Αντίθετα, "βλέπει" το κτιστό περιβάλλον, αλλά κι αυτό επιλεκτικά – τις γνωστές δύο γιγαντουπόλεις, κάποιες άλλες μεγάλες πόλεις ενώ των υπόλοιπων .. αγνοεί την ύπαρξη

• Απαξιεί να προσδιορίσει δείκτες αξιολόγησης για την επίτευξη ακόμα και των στόχων που θέτει

• Τελικά, δεν είναι σχέδιο αφού ούτε πληροί στοιχειώδεις προδιαγραφές ενός Σχεδίου ούτε είναι προϊόν συλλογικών διαδικασιών διαβούλευσης.

Ποια θα είναι τα αποτελέσματα αυτής της ασύμμετρης δράσης; Απειλές ή ωφελήματα; Θα εξαρτηθεί από το κατά πόσο το συλλογικό ήθος αδιαφορίας γίνει συλλογικό ενδιαφέρον για τα ουσιώδη. Ή, παραφράζοντας θετικά τους Αγγλοσαξωνικούς στίχους:

Επειδή υπήρχε ένα καρφί, σώθηκε το πέταλο,
Επειδή υπήρχε ένα πέταλο, σώθηκε το άλογο,
Επειδή υπήρχε ένα άλογο, σώθηκε ο στρατιώτης,
Επειδή υπήρχε ένας στρατιώτης, κερδίσαμε τη μάχη,
Επειδή κερδίσαμε τη μάχη, κερδίσαμε τον πόλεμο,
Επειδή κερδίσαμε τον πόλεμο, σώθηκε το Βασίλειο.

Το "καρφί" δεν είναι παρά η προσωπική ευθύνη του καθενός με την απόλυτη διατύπωση της στην Ασκητική του Ν. Καζαντζάκη: «Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αμα δε σωθεί εγώ θα φταίω». Το συλλογικό αποτέλεσμα της προσωπικής ανάληψης ευθύνης θα είναι ένα γενικευμένο ήθος χρέους απέναντι στα κοινά, ικανό να στηρίξει το αίτημα για συμμετοχικό και δημοκρατικό σχεδιασμό.

Το 2007 ήταν οδυνηρή χρονιά, για όσους μπορούν ακόμα να νοιώσουν οδύνη. Ήταν προφητική χρονιά για όσους μπορούν να "διαβάσουν" τα γεγονότα και να "δουν" τις ασύμμετρες απειλές. Θα αποδειχθεί ελπιδοφόρα χρονιά αν γίνει συνείδηση στον καθένα ότι αναλαμβάνοντας τις ευθύνες του οι ασύμμετρες απειλές γίνονται ασύμμετρα ωφελήματα που μπορούν να κάνουν τον ασύμμετρο κόσμο μας πραγματικό κόσμο (κόσμημα).

Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
e.briassouli@aegean.gr