Picture of sstamellos

sstamellos

ΑΣ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ….

ΑΣ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ….

Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Στην εποχή του οικονομισμού που ζούμε, η συζήτηση για το κεφάλαιο είναι καθημερινή. Μόνο που είναι ατελής γιατί αφορά σε ένα μικρό μέρος του κεφαλαίου που στηρίζει την ανάπτυξη, και μάλιστα τη βιώσιμη δηλαδή, τη δίκαια κατανεμημένη διαρκή κοινωνικο-οικονομική ευημερία σε ένα υγιές περιβάλλον. Κι όμως, στρατιές οικονομολόγων, πολιτικών επιστημόνων, κοινωνιολόγων, γεωγράφων, περιβαλλοντολόγων και άλλων επιστημόνων εδώ και δεκαετίες πασχίζουν να δείξουν ότι η ανάπτυξη απαιτεί κεφάλαια που δεν είναι μόνο ανθρωπογενή. Αλλά οι παραινέσεις και οι υποδείξεις τους διαχέονται επιλεκτικά και συνήθως δεν φτάνουν στα κάτω στρώματα, εκεί που λαμβάνονται οι αποφάσεις, εκεί που γεννιέται και βιώνεται η ανάπτυξη που πασχίζει αλλά δεν καταφέρνει να είναι βιώσιμη, γιατί της λείπουν πολλά κεφάλαια.

Η βιώσιμη ανάπτυξη απαιτεί μια υγιή και σταθερή, δηλαδή διαρκώς ανανεούμενη, παραγωγική βάση. Σαν βασικοί συντελεστές παραγωγής ιστορικά έχουν θεωρηθεί η γη, η εργασία και το κεφάλαιο. Κι ενώ στην προβιομηχανική περίοδο, της ήπιας τεχνολογίας και της αφθονίας φυσικών και κοινωνικο-πολιτισμικών πόρων, αυτοί οι συντελεστές ερμηνεύτηκαν απλά, στις μεταβιομηχανικές εποχές έλαβαν πολυδιάστατο νόημα. Έτσι η γη δεν θεωρείται απλά σαν μια έκταση εδάφους αλλά σαν φορέας ποικίλων πόρων αναγκαίων για την ανάπτυξη. Το δε κεφάλαιο νοείται σαν ένα μίγμα ανθρωπογενούς, φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου.

Το ανθρωπογενές κεφάλαιο, τα γνωστά μέσα παραγωγής, δημιουργείται από την οικονομική δραστηριότητα – χρήμα και υλικά αγαθά όπως μηχανήματα, τεχνικές υποδομές, προϊόντα, κ.λπ.

Το φυσικό κεφάλαιο δημιουργείται από τη φύση μέσα από τις διαδικασίες και λειτουργίες των οικοσυστημάτων. Περιλαμβάνει (α) μη-ανανεώσιμους πόρους, όπως πετρέλαιο και ορυκτά, (β) ανανεώσιμους πόρους όπως αλιεύματα, δάση και νερό και (γ) περιβαλλοντικές υπηρεσίες όπως διατήρηση της ποιότητας της ατμόσφαιρας, του κλίματος, λειτουργία του υδρολογικού κύκλου, που περιλαμβάνει τον έλεγχο των πλημμύρων και την παροχή πόσιμου νερού, αφομοίωση αποβλήτων, ανακύκλωση θρεπτικών υλών, εδαφογένεση, επικονίαση φυτών, παροχή τροφής από τη θάλασσα και συντήρηση ενός απέραντου γενετικού υλικού. Αυτές οι υπηρεσίες εξασφαλίζονται μόνο με τη διατήρηση ενιαίων λειτουργικών οικοσυστημάτων, δεν μπορούν να προσφερθούν μια-μια ανεξάρτητα και κυρίως, δεν μπορούν να παραχθούν από το οικονομικό σύστημα αντίθετα, αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για τη λειτουργία του.

Το ανθρώπινο κεφάλαιο δημιουργείται από τις κοινωνικές σχέσεις. Είναι μια μεγάλη κατηγορία που περιλαμβάνει τα αποθέματα ανθρώπινης γνώσης και δεξιοτήτων, των κοινών αντιλήψεων, δοξασιών, προτύπων, κανόνων, των κοινωνικών δικτύων, των θεσμών και των σχέσεων εμπιστοσύνης που όλα μαζί συγκροτούν μια κοινωνία και εξασφαλίζουν την εύρυθμη λειτουργία του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος.

Οι παραπάνω μορφές κεφαλαίου δεν είναι όλες ποσοτικοποιήσιμες και πολύ περισσότερο δεν μπορούν να εκφραστούν σε χρήμα. Οι περισσότερες σχεδόν είναι, όπως λέγεται, μη-απτές (intangible) και αυτός είναι ίσως ένας από τους λόγους που δεν υπεισέρχονται εύκολα στους οικονομικούς υπολογισμούς σε σημείο να αγνοούνται. Ένας άλλος λόγος είναι ότι η αξία και σημασία τους δεν εκτιμώνται άμεσα γιατί θεωρούνται δεδομένες και ανεξάντλητες, ενώ δεν είναι μόνο όταν χάνονται ανεπιστρεπτί καταλαβαίνουμε τι είχαμε και τι χάσαμε.

Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι οι διάφορες μορφές του κεφαλαίου είναι συμπληρωματικές –δεν αρκεί μόνο μια για να λειτουργήσει το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα. Ως ένα βαθμό επίσης η μια μορφή μπορεί να υποκαταστήσει την άλλη, π.χ. προηγμένες τεχνολογίες μειώνουν τον αριθμό των απαιτούμενων στρεμμάτων για την παραγωγή ίδιας ποσότητας τροφής. Όμως υπάρχουν όρια που είναι αδιαπραγμάτευτα, ελάχιστες ποσότητες κάθε μορφής κεφαλαίου που χωρίς αυτές δεν λειτουργεί το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα. Η έλλειψη νερού και η έλλειψη εμπιστοσύνης δεν υποκαθίστανται με χρήμα ή προηγμένες τεχνολογίες, η αφθονία εργατικών χεριών δεν υποκαθιστά την απαραίτητη γνώση, η έλλειψη γης ή νερού δεν υποκαθίσταται από αφθονία χρήματος.

Η σημασία της ισόρροπης ύπαρξης όλων των μορφών του κεφαλαίου για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης, και ιδιαίτερα του φυσικού κεφαλαίου που καταστρέφεται με γοργούς ρυθμούς και συχνά δεν μπορεί να αντικατασταθεί, τονίστηκε τη δεκαετία του ’80. Ο ΟΟΣΑ πρότεινε μεθοδολογίες για την κατάρτιση «πράσινων λογαριασμών» και την άσκηση «πράσινης λογιστικής». Παρόλες τις δυσκολίες ποσοτικοποίησης και εναρμόνισης τους με τους οικονομικούς λογαριασμούς, οι προσπάθειες συνεχίζονται, και σε επίπεδο ΕΕ, γιατί μόνο έτσι προσεγγίζεται μια σωστή εκτίμηση της βιωσιμότητας της ανάπτυξης.

Στην περίοδο του άκρατου οικονομισμού που διανύουμε, με την έμφαση στο κεφάλαιο, είναι περίεργο, αν όχι αντιφατικό, το γεγονός ότι δεν λαμβάνονται υπόψη όλες οι μορφές του κεφαλαίου, ιδιαίτερα αυτές που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ή να αντικαταστήσει αν εξαντληθούν. Το γεγονός ότι αγνοούνται δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Και αυτό, αργά ή γρήγορα αποβαίνει μοιραίο γιατί η κοινωνία χάνει την παραγωγική της βάση και, κατά συνέπεια τις προοπτικές να πετύχει βιώσιμη ανάπτυξη. Καιρός δεν είναι, λοιπόν, να μιλήσουμε σωστά για κεφάλαιο;

Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Scroll to Top