ΤΗΣ ΒΑΡΙΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ
Το Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό (ΕΧΠΤ) είναι σε φάση δημόσιας διαβούλευσης αφότου δημοσιοποιήθηκε η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ), το βασικό κείμενο αυτής της διαδικασίας. Η παρακάτω «ανάγνωση» των δύο κειμένων προσπαθεί να διακρίνει πως αντιμετωπίζεται η πολιτικά χαρακτηρισμένη «βαριά βιομηχανία» της χώρας, ο τουρισμός.
Ένα Πλαίσιο εκτός πλαισίων, μοναχικό, ακάλυπτο, ατεκμηρίωτο
Το ΕΧΠΤ προηγήθηκε (όπως και τα Ειδικά Πλαίσια ΑΠΕ και Βιομηχανίας) του Εθνικού Χωροταξικού Πλαισίου, που σαν ανώτερο πλαίσιο αναφοράς θα έπρεπε να προσδιορίζει τις πολιτικές προτεραιότητες σχεδιασμού του εθνικού χώρου, τις βασικές συσχετίσεις μεταξύ τουρισμού, άλλων παραγωγικών τομέων (και αυτών που τον συνθέτουν) και χρήσεων γης όπως και τη συνάφεια μεταξύ Ειδικών Χωροταξικών Πλαισίων.
Το ΕΧΠΤ δεν κάνει αναφορά σε διεθνή και Κοινοτικά κανονιστικά πλαίσια με τα οποία θα έπρεπε να βρίσκεται σε συμφωνία, αν όχι να καθοδηγείται από αυτά, όπως στην Οδηγία Πλαίσιο για το Νερό (2000), κ.ά.
Το ΕΧΠΤ (περιγραφή, προτάσεις, εναλλακτικές δυνατότητες) και η ΣΜΠΕ δεν συνοδεύονται από τη μελέτη στην οποία βασίστηκαν (περιγραφή και ανάλυση του φυσικο-γεωγραφικού, περιβαλλοντικού, κοινωνικο-οικονομικού και τουριστικού προφίλ της χώρας, εκτιμήσεις, προβλέψεις, κ.ά.). Αντίθετα, παραθέτουν υποκειμενικές, ελλιπείς, και ατεκμηρίωτες δηλώσεις και ερμηνείες που αντιβαίνουν την επιστημονική και την κοινή γνώση περί τουρισμού. Έτσι είναι απορίας άξιο πως υποβάλλονται σε ΣΜΠΕ ατελώς περιγεγραμμένα Σχέδια και τίθεται θέμα συμβατότητας με τη συνθήκη Aarhus (πρόσβαση σε δημόσια πληροφορία).
Ένα Πλαίσιο απλαισίωτο από σαφείς στόχους, αρχές και έννοιες
Οι στόχοι του ΕΧΠΤ είναι ασαφείς, ελλιπείς, και μονομερείς. Απουσιάζουν (ή, υπονοούνται αόριστα;) βασικοί κοινωνικοί, οικονομικοί και περιβαλλοντικοί στόχοι όπως και θεμελιώδεις στόχοι αειφορικής ανάπτυξης γενικά και αειφορικής τουριστικής ανάπτυξης ειδικά. Απουσιάζουν σαφείς αρχές χωρικού σχεδιασμού και οργάνωσης της αναπτυξιακής διαδικασίας, συμπεριλαμβανομένης της τουριστικής. Δίνεται έμφαση σε, συχνά επουσιώδεις, κατευθύνσεις χωρικής σύνθεσης και όχι κοινωνικο-οικονομικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού και διακυβέρνησης.
Απουσιάζουν ή είναι ασαφείς (ή παραλείπονται επιμελώς) βασικοί ορισμοί, όπως:
• του τουρισμού, που θα καταδείκνυε τον σύνθετο χαρακτήρα και οργάνωση του και την άρρηκτη σχέση του με το χωρο-κοινωνικό πλαίσιο όπου λαμβάνει χώρα
• της «αειφορικής ανάπτυξης» και της «αειφορικής τουριστικής ανάπτυξης». Έτσι δεν χρησιμοποιούνται σαν οδηγοί και σαν κριτήρια των προτεινόμενων παρεμβάσεων και αποφεύγεται η συζήτηση τόσο των συμβατικών (οικονομική βιωσιμότητα, προστασία περιβάλλοντος, κοινωνική δικαιοσύνη) όσο και των σύγχρονων επιδιώξεων τους (στρατηγικός προσανατολισμός, εξάρτηση/ αυτάρκεια, διακυβέρνηση, κ.λπ.).
• της «ήπιας» ανάπτυξης που ισχυρίζεται ότι προωθεί το ΕΧΠΤ. Αναφέρεται μόνο το ποσοστό κάλυψης μιας περιοχής σαν να είναι το μοναδικό χαρακτηριστικό και κριτήριο ηπιότητας, όταν η απλή λογική και η επιστημονική συζήτηση συναρτούν την ηπιότητα της ανάπτυξης και με την ένταση χρήσης των πόρων.
• χωροταξικών (γεωγραφικών, οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών) κριτηρίων όπως και των κριτηρίων κατηγοριοποίησης των τουριστικών περιοχών γενικά και του νησιωτικού χώρου ειδικά.
Ένα Πλαίσιο χωρίς όρια (ακούγεται αντιφατικό;), χωρίς στρατηγικό προσανατολισμό, τυφλό στο μέλλον
Το ΕΧΠΤ δεν υποδεικνύει ενδεικτικές κλίμακες τιμών για όσα κριτήρια λαμβάνει υπόψη (π.χ. «αξιόλογη ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων», «αποδεκτό επίπεδο υποδομών») ούτε τα όρια της τουριστικής ανάπτυξης. Μέχρι πόσους τουρίστες, εργαζόμενους, κατοίκους, μέχρι πόσες κλίνες αντέχει μια περιοχή (ιδίως μικρά νησιά και βραχονησίδες!); Πόσο «κορεσμένος» είναι ο «κορεσμός»; Κι όπου αναφέρονται όρια δεν τεκμηριώνονται (π.χ. γιατί η κάλυψη μιας «σύνθετης επένδυσης» δεν μπορεί να υπερβαίνει το 2% της έκτασης του γηπέδου»;). Φυσικά, για κριτήρια που δεν λαμβάνει υπόψη – επάρκεια πόρων (νερό, ενέργεια), περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις, φέρουσα ικανότητα – η έλλειψη ορίων είναι κρίσιμη.
Το ΕΧΠΤ αγνοεί τους στρατηγικούς αλλά αβέβαιους παράγοντες που κρίνουν την αειφορικότητα του τουρισμού και της ανάπτυξης ενός τόπου: κλιματική μεταβολή, ενεργειακή αυτοδυναμία, ανταγωνισμός άλλων προορισμών, διεθνής κτηματαγορά, μεταβλητή τουριστική ζήτηση (λόγω διακυμάνσεων εισοδημάτων και προτιμήσεων, ενεργειακών κρίσεων, κ.ά.), γενικότερες παγκόσμιες και περιφερειακές ανακατατάξεις και συγκυρίες. Έτσι, από το ΕΧΠΤ απουσιάζει η έννοια της έκτακτης ανάγκης, η θωράκιση έναντι της αβεβαιότητας («εκπλήξεων») του μέλλοντος, και η εκτίμηση του κόστους ευκαιρίας άλλων εναλλακτικών αναπτυξιακών προσανατολισμών.
Ένα Πλαίσιο που αγνοεί, κι έτσι αποδομεί, το χώρο, το περιβάλλον και … τον τουρισμό
Το ΕΧΠΤ δεν διέπεται από ενιαία λογική ολιστικής αντιμετώπισης των συναρθρωμένων χωρο-κοινωνικών συνόλων του Ελληνικού χώρου (οι ομαδοποιήσεις των νησιών είναι ιδιαίτερα εύγλωττες), των δομικών χαρακτηριστικών και των προβλημάτων τους. Στο περιβάλλον κάνει ασαφή, γενικόλογη και συμβολική αναφορά, αγνοεί βασικές παραμέτρους του και αδιαφορεί για την προστασία των ευαίσθητων περιοχών. Η πρόταση «σύνθετων» τουριστικών συγκροτημάτων μέσα σε περιοχές Natura αποτελεί κραυγαλέα μαρτυρία.
Οι προτάσεις του ΕΧΠΤ, διαμορφωμένες με την ξεπερασμένη εκ των άνω προσέγγιση των 1950-1960, είναι ελλιπείς, αποσπασματικές, στρεβλές και ατεκμηρίωτες, χωρίς εσωτερική συνοχή ακόμα και για θέματα που αφορούν τον τουρισμό και τη σχέση του με άλλους τομείς της οικονομίας (πλην της μέριμνας για επίλυση «συγκρούσεων», ως εάν η σύγκρουση είναι δεδομένη). Οι προτεινόμενες δράσεις δεν συσχετίζονται με τα προβλήματα των τόπων υποδοχής για να τους δώσουν αειφορικές λύσεις. Αντίθετα, υιοθετώντας πρόχειρη διαχειριστική προσέγγιση, ασύμβατη με την έννοια του «πλαισίου», προτείνονται τεχνολογικές λύσεις (π.χ. αφαλάτωση) που διογκώνουν αντί να λύνουν τα προβλήματα καθώς δημιουργούν νέες αλυσιδωτές επιπτώσεις (π.χ. ενέργεια, απόβλητα, κ.τλ).
Φυσικά, η par excellence πρόταση είναι η ανάπτυξη «σύνθετων» συγκροτημάτων των οποίων αποσιωπάται αλλά δεν μπορεί να αποκρυφτεί, ακριβώς επειδή προτείνονται παντού και άνευ όρων, ο κλειστός χαρακτήρας και το εκτός χωρο-κοινωνικής και περιβαλλοντικής κλίμακας μέγεθος (ιδίως για τα νησιά). Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι το ΕΧΠΤ ταυτίζει την τουριστική ανάπτυξη με την ανάπτυξη τουριστικής κατοικίας, αποκαλύπτοντας τα βασικά κίνητρα εκπόνησης του όπως και τον εμπνευστή του, το Ισπανικό μοντέλο … για το οποίο έχει γίνει πολύς λόγος. Κι αυτό το μοντέλο δεν ξορκίζεται με δηλώσεις. Απλά δεν πρέπει να ακολουθείται ….
Ένα Πλαίσιο που αξιολογείται από μια Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ανεπαρκή και ακατάλληλη για βάση δημόσιας διαβούλευσης
Η ΣΜΠΕ δημοσιοποιήθηκε 37 ημέρες μετά τη δημοσιοποίηση του ΕΧΠΤ ενώ … θα έπρεπε να δημοσιοποιηθούν ταυτόχρονα μια που (α) η ΣΜΠΕ είναι το κείμενο διαβούλευσης και (β) περιέχει εκ των πραγμάτων το ΕΧΠΤ, γιατί το αξιολογεί! Τυπολατρίες; Έστω ….
Η ΣΜΠΕ ούτε διατυπώνει ρητά τους στρατηγικούς στόχους που καλείται να εκπληρώσει το ΕΧΠΤ ούτε εξειδικεύει την έννοια του «στρατηγικού» (που έχει συγκεκριμένες ιδιότητες διαφορετικές από το «μη-στρατηγικό»). Αντίθετα, επαφίεται στους γενικόλογους, κοινότυπους και ασαφείς στόχους του ΕΧΠΤ.
Οι στρατηγικοί στόχοι – που θα έπρεπε να αποτελούν τα βασικά κριτήρια αξιολόγησης όλων των Χωροταξικών Πλαισίων – Εθνικού, Ειδικών Περιφερειακών και Ειδικών Τομεακών – δεν σχετίζονται με οικονομικούς τομείς (τομεακά συμφέροντα) αλλά με στρατηγικούς πόρους (φυσικούς, οικονομικούς, κοινωνικο-πολιτιστικούς) και επιδιώξεις που προάγουν την οικονομική και κοινωνική ευημερία των πολιτών και την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου της χώρας. Τέτοιοι στόχοι περιλαμβάνουν:
• την εξασφάλιση αυτάρκειας και μη-εξάρτησης της ανάπτυξης από κρίσιμους (στρατηγικούς) πόρους: νερό, ενέργεια, τροφή (βλ. γεωργική γη), κεφάλαια
• την ενίσχυση, διαφοροποίηση και καθετοποίηση της παραγωγικής βάσης της οικονομίας και όχι των τομέων κατανάλωσης (όπως οι σχετιζόμενοι με τον τουρισμό) σαν πεμπτουσία της ανάπτυξης
• τη μείωση των διαρροών εσόδων και του αρνητικού ισοζυγίου εξαγωγών-εισαγωγών
• την ενίσχυση / ενθάρρυνση της εγχώριας (όχι εισαγόμενης) επιχειρηματικότητας σαν απαραίτητο στοιχείο ανάπτυξης
• τη θωράκιση έναντι της αβεβαιότητας του μέλλοντος και του ανταγωνισμού άλλων προορισμών
• την εξασφάλιση της περιβαλλοντικής ισορροπίας και του φυσικού κεφαλαίου
• την άνοδο του μορφωτικού /πολιτιστικού επιπέδου
• τη δημοκρατική διακυβέρνηση ως την εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση επίτευξης όλων των παραπάνω.
Η ΣΜΠΕ περιγράφει ανεπαρκώς τρεις απλοϊκές εναλλακτικές προτάσεις τουριστικής ανάπτυξης της χώρας που, όπως το ΕΧΠΤ, αγνοούν τους άλλους τομείς της οικονομίας και τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες του Ελληνικού χώρου. Επιχειρεί δε μια βιαστική και ατεκμηρίωτη εκτίμηση και αξιολόγηση των επιπτώσεων των τεσσάρων (συμπεριλαμβανομένου του ΕΠΧΤ) εναλλακτικών πριν καν παρουσιάσει τη μεθοδολογία εκτίμησης και αξιολόγησης που υιοθετείται!
Η οποία μεθοδολογία είναι ανεπαρκής, αδόμητη, και περιορισμένης χρησιμότητας. Χρησιμοποιεί δείκτες που δεν έχουν σχέση με τον τουρισμό και τους ουσιαστικούς στρατηγικούς στόχους που πρέπει να μελετηθούν. Δεν παρουσιάζει τεχνικές εκτίμησης επιπτώσεων και δεν κάνει εκτίμηση επιπτώσεων (πως το ΕΧΠΤ θα επηρεάσει τους δείκτες και τους στόχους που επιδιώκει να επιτύχει). Παρόλα ταύτα … αξιολογεί επιπτώσεις με ασαφή, απλοϊκά, και ανεπαρκή, για μια ολιστική θεώρηση του τουριστικού φαινομένου, κριτήρια και τα βαθμολογεί αυθαίρετα.
Κυρίως, όμως, η ΣΜΠΕ παραλείπει το πιο κρίσιμο στάδιο, την ανάλυση της αβεβαιότητας των επιπτώσεων του ΕΧΠΤ (και των εναλλακτικών προτάσεων) για εναλλακτικές μελλοντικές συνθήκες, όπως κλιματικής μεταβολής, ανταγωνισμού από άλλους προορισμούς και μεταβολών της τουριστικής ζήτησης.
Ουσιαστικά, η ΣΜΠΕ θα έπρεπε να αξιολογεί, και όχι να παίρνει ως δεδομένη τη συγκεκριμένη πολιτική επιλογή για αποκλειστική προώθηση του τουρισμού στη χώρα. Διότι δεν είναι δεδομένο εκ των προτέρων ότι αυτή η επιλογή εξυπηρετεί βέλτιστα τις εθνικές αναπτυξιακές επιδιώξεις προς την αειφορία.
Ένα Πλαίσιο τόσο αβάσταχτα ελαφρό κι επιπόλαιο που … δεν είναι πλαίσιο
Το ΕΧΠΤ, ξένο όπως εμφανίζεται, στην ιστορική, κοινωνικο-πολιτιστική και περιβαλλοντική φυσιογνωμία και εμπειρία των Ελληνικών τόπων και τρόπων ζωής δεν μπορεί να πλαισιώσει ορθά τη συμμετοχική διακυβέρνηση της αειφορικής τουριστικής και γενικότερης ανάπτυξης στην Ελλάδα. Αντίθετα, συνταγογραφεί τη συνολική καταστροφή της Ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, του πολιτισμού και της φύσης μια και το μόνο που προωθεί είναι η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού, και ιδιαίτερα του αποτυχημένου μοντέλου της τουριστικής κατοικίας (αλλοδαπών). Κι ανοίγει, έτσι, το κουτί της Πανδώρας μιας σωρείας δυσεπίλυτων κοινωνικο-οικονομικών, περιβαλλοντικών, πολιτισμικών και πολιτειακών ζητημάτων.
Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
e.briassouli@aegean.gr