"Πρακτική προσέγγιση στην εκπαίδευση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας"
Παναγιώτης Κοτσαμπόπουλος, Κωνσταντίνος Λατούφης, Νικόλαος Χατζηαργυρίου
Υποψήφιος Διδάκτορας Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Υποψήφιος Διδάκτορας Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
www.smartrue.gr, www.rurerg.net
Ε‐mail: latoufis@power.ece.ntua.gr, kotsa@power.ece.ntua.gr, nh@power.ece.ntua.gr
Περίληψη
Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποκτούν ευρύτερη εφαρμογή καθώς αποτελούν έναν πιο φιλικό στο περιβάλλον τρόπο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση των τεχνολογιών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην εκπαιδευτική διαδικασία μέσα από εργαστήρια στο σχολείο, το πανεπιστήμιο ή ως σεμινάρια. Η ιδιοκατασκευή μικρών μονάδων παραγωγής ηλεκτρισμού όπως μικρών ανεμογεννητριών, φωτοβολταϊκών πλαισίων και μικρών υδροηλεκτρικών δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές ή φοιτητές να γνωρίσουν μέσα από την πράξη και την δημιουργία τις αρχές λειτουργίας της κάθε τεχνολογίας καθώς και να κατανοήσουν σε βάθος πλήθος φαινομένων όπως η ηλεκτρομαγνητική επαγωγή κ.α. Στην παρούσα εργασία περιγράφεται η διαδικασία κατασκευής, το παιδαγωγικό πλαίσιο καθώς και εφαρμογές που έχουν λάβει χώρα σε Γυμνάσια, Επαγγελματικά Λύκεια, και Πανεπιστήμια.
Λέξεις – κλειδιά: ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, εκπαίδευση, ενδιάμεση τεχνολογία, πρακτική προσέγγιση, βιωματική μάθηση, ανεμογεννήτρια, φωτοβολταϊκά, υδρογεννήτρια
Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και Ενδιάμεση Τεχνολογία
Η παγκόσμια ανησυχία για τις επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής καθώς και οικονομικοί, αλλά και γεωπολιτικοί λόγοι που σχετίζονται με τα ορυκτά καύσιμα, έχουν οδηγήσει στην ολοένα και μεγαλύτερη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας διάφορων μορφών (ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά, μικρά υδροηλεκτρικά κ.α.) εγκαθίστανται και συνδέονται πιο κοντά στον καταναλωτή μετατρέποντάς τον και σε μικρο-παραγωγό και αλλάζουν την παραδοσιακή δομή του συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας.
Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μπορούν να παρέχουν ηλεκτρική ενέργεια στο κεντρικό δίκτυο, είτε να τροφοδοτούν αυτόνομα-απομονωμένα συστήματα. Τα αυτόνομα συστήματα συναντούν ευρεία εφαρμογή σε απομονωμένες περιοχές (π.χ. απομακρυσμένα νησιά) όπου η σύνδεση με το κεντρικό δίκτυο είναι δύσκολη και απαιτεί μεγάλο κόστος. Σε μικρή κλίμακα φωτοβολταϊκά πλαίσια και μικρές ανεμογεννήτριες μπορούν να τροφοδοτήσουν μεμονωμένα σπίτια ή ολόκληρες κοινότητες δημιουργώντας αυτόνομα μικροδίκτυα (Hatziargyriou, 2014). Τέτοιες εφαρμογές έχουν ενδιαφέρον σε δύσβατες περιοχές στον αναπτυγμένο κόσμο και ειδικά στον αναπτυσσόμενο κόσμο όπου ο αριθμός των ανθρώπων χωρίς πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια εκτιμάται στα 1.3 δισεκατομμύρια, δηλαδή περίπου 1 στους 5 ανθρώπους. Τα φωτοβολταϊκά (Φ/Β), οι μικρές ανεμογεννήτριες (Α/Γ) και υδρογεννήτριες (Υ/Γ) χάρη στο χαμηλό τους κόστος μπορούν να ηλεκτροδοτήσουν ιατρικές κλινικές, σχολεία, ακόμα και ολόκληρες κοινότητες και να συμβάλλουν σημαντικά στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων.
Ένας διαδεδομένος τρόπος ανάπτυξης και εφαρμογής των προαναφερθέντων τεχνολογιών είναι η “ενδιάμεση τεχνολογία” (intermediate ή appropriate technology). Πρόκειται για ένα τρόπο αντίληψης της τεχνολογίας ως μία ενεργή συνιστώσα στην διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Εμπεριέχει την αντίληψη πως οι ανθρώπινες κοινωνίες χρειάζεται να έχουν τη δυνατότητα να αποφασίζουν άμεσα για το μέλλον τους σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες τους και πως η ενδιάμεση τεχνολογία μπορεί να τις ενδυναμώσει προς αυτή την κατεύθυνση. Κάποια χαρακτηριστικά αυτής της αντίληψης είναι η τοπική κατασκευή της τεχνολογίας από τους χρήστες, το μικρό κόστος, η χρήση τοπικών πρώτων υλών, η κατανόηση της λειτουργίας, η συντήρηση από τους χρήστες, η συλλογική εργασία κ.α.
Ιδιοκατασκευή Μικρών Ανεμογεννητριών
Τα εγχειρίδια κατασκευής του Hugh Piggott (Piggott, 2009) έχουν γίνει σημείο αναφοράς για την τοπική κατασκευή αυτοσχέδιων μικρών ανεμογεννητριών και έχουν αποδειχθεί πολύτιμα εργαλεία στη διάδοση αυτής της γνώσης. Η ηλεκτροδότηση αγροτικών περιοχών μακριά από το δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας είναι η βασική εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας και για αυτό το λόγο πολλές μη-κυβερνητικές οργανώσεις την έχουν χρησιμοποιήσει σε αναπτυσσόμενες χώρες. Ταυτόχρονα πολλές ομάδες ανά τον κόσμο οργανώνουν σεμινάρια κατασκευής για όσους ενδιαφέρονται να κατασκευάσουν μία μικρή ανεμογεννήτρια. Το βασικό σχέδιο που παρουσιάζεται στο εγχειρίδιο έχει κατασκευαστεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης, στις ΗΠΑ, στην Λατινική Αμερική και στην Αφρική, σε πολλά διαφορετικά μεγέθη ισχύος, με περισσότερες από 1000 τοπικά κατασκευασμένες Α/Γ σε λειτουργία αυτή τη στιγμή και έχει αποτελέσει τη βάση εμπορικού προϊόντος από Αφρικάνική εταιρία.
Η συγκεκριμένη τεχνολογία εκτός του ότι αποτελεί κομμάτι της βιώσιμης αγροτικής ηλεκτροδότησης απομονωμένων περιοχών, είναι και μία τεχνολογία η οποία αναπτύσσεται από κοινωνικά δίκτυα, με μία προσέγγιση ‘από τα κάτω προς τα πάνω’ (bottom-up). Σε τέτοιες διαδικασίες ‘ανοιχτής’ καινοτομίας και έρευνας, η έρευνα διεξάγεται συνήθως από τους ίδιους τους χρήστες και τα αποτελέσματά της είναι ελεύθερα προσβάσιμα από όλους (Latoufis, 2012). Αυτό αυξάνει την προσαρμοστικότητα του τελικού προϊόντος σε τοπικές συνθήκες, ενώ οι τροποποιήσεις των τεχνικών κατασκευής και το ίδιο το σχέδιο, γίνονται πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά (Latoufis, Gravas et al. 2013). Επιπλέον, η τεχνική υποστήριξη των κατασκευών αυτών συνήθως προσφέρεται από το δίκτυο χρηστών-σχεδιαστών με αποτέλεσμα να είναι πιο άμεση και αποτελεσματική. Αυτές οι εφαρμογές ονομάζονται και εφαρμογές ‘ανοικτού υλισμικού’ (open hardware) και διέπονται από άδειες ‘ιδιοκτησίας’ οι οποίες διασφαλίζουν ότι οι συγκεκριμένες κατασκευές και τα παράγωγά τους θα παραμείνουν ελεύθερα και ανοικτά, σε αντίθεση με το να γίνουν κλειστές πατέντες (Latoufis, Gravas et al. 2012)
Στο τεχνικό κομμάτι, το βασικό πλεονέκτημα αυτής της ανεμογεννήτριας είναι η δυνατότητα ιδιοκατασκευής της, χρησιμοποιώντας υλικά όπως ξύλο, χάλυβα, χαλκό, ρητίνες και απλά εργαλεία, χωρίς να χρειάζεται ιδιαίτερη προηγούμενη κατασκευαστική εμπειρία (Κοτσαμπόπουλος & Λατούφης 2010). Παράλληλα, αποτελεί μία ανεμογεννήτρια με υψηλή απόδοση που μπορεί να συναγωνιστεί γεννήτριες του εμπορίου (Latoufis, Mes-sinis, et al. 2012).
Αρχικά κατασκευάζεται από ξύλο μηχανή χειρός που χρησιμεύει στην περιέλιξη των πηνίων και πραγματοποιούνται οι περιελίξεις. Τα πηνία τοποθετούνται σε καλούπι που κατασκευάζεται από τρία κόντρα πλακέ. Γίνεται έγχυση μείγματος πολυεστερικής ρητίνης, καταλύτη και ταλκ ώστε να σχηματοποιηθεί η πλάκα του στάτη (δηλαδή το σταθερό μέρος της γεννήτριας).
Ο δρομέας (το στρεφόμενο μέρος της γεννήτριας) αποτελείται από δύο χαλύβδινους δίσκους περιμετρικά των οποίων είναι τοποθετημένοι μόνιμοι μαγνήτες με βάση την εσωτερική διάμετρο της γεννήτριας. Για επιπλέον μηχανική αντοχή οι δίσκοι τοποθετούνται σε καλούπια και γίνεται έγχυση ρητίνης.
Η χαλύβδινη κατασκευή στήριξης αποτελείται έναν σωλήνα για τη σύνδεση με τον ιστό, ο οποίος επιτρέπει την λειτουργία του συστήματος προσανεμισμού σε συνδυασμό με το ανεμούριο ή ουρα. Ο δρομέας στηρίζεται σε ένα ρουλεμάν και ο στάτης σε τρία σταθερά σημεία. Ένας μικρότερος σωλήνας στη δεξιά πλευρά της κατασκευής επιτρέπει τη σχετική κίνηση μεταξύ της κατασκευής στήριξης και της ουράς ώστε να επιτυγχάνεται η λειτουργία του αεροδυναμικού συστήματος προστασίας (furling).
Παιδαγωγικό Πλαίσιο
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση της παραπάνω τεχνολογίας στην εκπαιδευτική διαδικασία μέσα από εργαστήρια στο σχολείο, το πανεπιστήμιο ή ως σεμινάριο για ενήλικες. Η ιδιοκατασκευή μίας μικρής ανεμογεννήτριας δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές (ή φοιτητές) να γνωρίσουν μέσα από την πράξη και την δημιουργία από τί αποτελείται και πώς λειτουργεί μία πραγματική ανεμογεννήτρια. Έτσι, η μάθηση γίνεται μία βιωματική (Τσαγανού, 2013), εξερευνητική εμπειρία έχοντας ως στόχο οι μαθητές να αισθανθούν ως ερευνητές-εφευρέτες που ανακαλύπτουν τα φαινόμενα. Κατα την κατασκευή, δίνεται η δυνατότητα στην εξοικείωση με τις παρακάτω έννοιες-φαινόμενα:
Ηλεκτρισμός: Περιέλιξη των πηνίων από σύρμα χαλκού, συνδεσμολογία του στάτη της γεννήτριας, μέτρηση ωμικής αντίστασης, τάσης, ρεύματος.
Μαγνητισμός: Χρήση, τοποθέτηση ισχυρών μαγνητών νεοδυμίου με κατάλληλη πολικότητα ώστε να δημιουργηθεί το επιθυμητό μαγνητικό πεδίο.
Ηλεκτρομαγνητισμός: Ηλεκτρομαγνητική επαγωγή, λειτουργία ηλεκτρικών γεννητριών και παρομοίως κινητήρων (στάτης, δρομέας κτλ).
Ημιαγώγιμες διατάξεις: Κατασκευή απλού ανορθωτή από διόδους που μετατρέπει την εναλλασσόμενη τάση (AC) σε συνεχή τάση (DC) για την μετέπειτα σύνδεση σε συσσωρευτές (οι οποίοι λειτουργούν σε συνεχή τάση).
Αεροδυναμική: Οι δυνάμεις της άνωσης και της τριβής, η λειτουργία των αεροτομών, και της έλικας.
Χημικές διαδικασίες: Η στερεοποίηση της πολυεστερικής ρητίνης με τη χρήση καταλύτη.
Η παιδαγωγική διαδικασία συμπληρώνεται με κατάλληλο θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο εξηγείται είτε πριν την κατασκευή κάποιου μέρους της ανεμογεννήτριας (π.χ. αεροδυναμική πριν την κατασκευή των πτερυγίων) είτε μετά την κατασκευή. Στόχος είναι οι μαθητές/φοιτητές να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα οι ίδιοι μέσα από την παρατήρηση και να καταλήξουν μόνοι τους, ή με κάποια καθοδήγηση, στη θεωρία όπου αυτό κρίνεται εφικτό. Η εμβάθυνση στο θεωρητικό κομμάτι προσαρμόζεται ανάλογα με την ηλικία και τις επιθυμίες των συμμετεχόντων στο εργαστήριο.
Με αυτή την μέθοδο οι μαθητές κατασκευάζουν οι ίδιοι το εκπαιδευτικό εργαστηριακό υλικό τους. Μετά την κατασκευή μπορούν να μετρήσουν την τάση που επάγεται στον στάτη της γεννήτριας, να παρατηρήσουν ότι είναι ανάλογη με την ταχύτητα περιστροφής της έλικας και έτσι να «ανακαλύψουν» το φαινόμενο της ηλεκτρομαγνητικής επαγωγής. Δηλαδή, να συνειδητοποιήσουν την αρχή λειτουργίας της συντριπτικής πλειοψηφίας των γεννητριών που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στον κόσμο. Επιπλέον, μετρώντας την εναλλασσόμενη τάση με παλμογράφο μπορούν να εξοικειωθούν με τις έννοιες της συχνότητας-περιόδου και πλάτους του σήματος. Εν συνεχεία, μπορούν να συνδέσουν κάποιο ηλεκτρικό φορτίο (κατανάλωση) στη γεννήτρια, να μετρήσουν το ρεύμα και να νιώσουν την αναπτυσσόμενη ηλεκτρομαγνητική δύναμη που αντιστέκεται και επιβραδύνει την περιστροφή της έλικας, προσπαθώντας να στρέψουν την γεννήτρια με τα χέρια τους. Σύμφωνα με τη γνωστή κινεζική παροιμία “Πες μου και θα ξεχάσω. Δείξε μου και ίσως θυμάμαι. Ενέπλεξέ με και θα κατανοήσω”, είναι σίγουρο πώς η κατανόηση αυτών των φαινομένων θα είναι σε μεγαλύτερο βάθος από την ανάγνωση ενός βιβλίου ή από μία απλή επίδειξη χωρίς την ενεργή συμμετοχή τους.
Παράλληλα, και άλλες πτυχές παρουσιάζουν ενδιαφέρον όπως:
Ενισχύεται η αυτοπεποίθηση των μαθητών/φοιτητών ως προς τις χειρωνακτικές εργασίες, νιώθοντας πως είναι ικανοί να χρησιμοποιούν εργαλεία και πως μπορούν να δημιουργούν χρήσιμες κατασκευές.
Συνδέεται η πνευματική εργασία (που είναι η κύρια μέθοδος μάθησης στο σχολείο και το πανεπιστήμιο) με την χειρωνακτική εργασία και φανερώνεται η συνάφεια και συμπληρωματικότητα τους.
Προωθείται η ισότητα των φύλων με την ισότιμη συμμετοχή σε εργασίες τεχνικής φύσης.
Έρχονται σε επαφή με την οικολογία, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την έννοια της βιωσιμότητας (sustainability) και με κοινωνικά ζητήματα αλληλεγγύης στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Ακολουθούν μερικά ενδεικτικά παραδείγματα όπου έχουν εφαρμοστεί τα παραπάνω σε Γυμνάσια, Λύκεια και Πανεπιστήμια στην Ελλάδα.
Κατασκευή μικρής Α/Γ σε ΕΠΑΛ στην Κάλυμνο (RurERG)
Τον Μάιο του 2011, μετά από πρόσκληση από το 1ο Επαγγελματικό Λύκειο (ΕΠΑΛ) Καλύμνου, οργανώθηκε εργαστήριο κατασκευής μικρής ανεμογεννήτριας 350W στο σχολείο. Στο εργαστήριο συμμετείχαν μαθητές και μαθήτριες Λυκείου, και η κατασκευή ολοκληρώθηκε σε 3 ημέρες εντατικών εργασιών. Οι μαθητές και μαθήτριες έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συμμετείχαν με ενθουσιασμό στις δραστηρίοτητες: από την κατασκευή των ξύλινων πτερυγίων και το τύλιγμα των πηνίων μέχρι την χρήση της ηλεκτροσυγκόλλησης. Φωτογραφίες από την διαδικασία και η τελική ανεμογεννήτρια φαίνονται στο Σχήμα 2.
Κατασκευή μικρού Φ/Β πλαισίου σε Γυμνάσιο στην Παλλήνη (Νέα Γουινέα)
Τον Ιανουάριου του 2013, οργανώθηκε εργαστήριο κατασκευής Φ/Β πλαισίου 45W με την περιβαλλοντική ομάδα του 2ου Γυμνάσιου Παλλήνης. Η περιβαλλοντική ομάδα ανέλαβε να μελετήσει την παραγωγή ηλεκτρισμού από τον ήλιο, στο πλαίσιο του μαθήματος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και της φυσικής, όπου συνάντησαν για πρώτη φορά για τον ηλεκτρισμό. Οι δραστήριες δασκάλες του γυμνασίου αποφάσισαν να δοκιμάσουν και τη βιωματική μάθηση παράλληλα με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του σχολείου. Τα παιδιά της ομάδας εξοικονόμησης ενέργειας, κατασκεύασαν ένα φωτοβολταϊκό πλαίσιο ισχύος 45W από την αρχή, με την προμήθεια των βασικών υλικών για την κατασκευή του όπως φωτοβολταϊκές κυψέλες, τζάμια, κόλλες και αλουμίνιο. Για να δουν στην πράξη τους καρπούς των κόπων τους, αποφάσισαν να ηλεκτροδοτηθεί με το φωτοβολταϊκό πλαίσιο που κατασκευάστηκε μία φωτεινή επιγραφή με ένα μήνυμα από την ομάδα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η επιγραφή ανάβει μερικές ώρες το βράδυ χρησιμοποιώντας την ενέργεια που παράχθηκε κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Κατασκευή μικρών Α/Γ και Υ/Γ με προπτυχιακούς φοιτητές στο ΕΜΠ (RurERG, Smart RUE)
Πρακτικά εργαστήρια κατασκευής μικρών ανεμογεννητριών και υδρογεννητριών οργανώνονται ως μέρος προπτυχιακών εργασιών και είναι ανοικτά προς όλους τους φοιτητές του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Κατά τη διάρκεια αυτών των εργαστηρίων οι μικρές ανεμογεννήτριες κατασκευάζονται από την αρχή και εξολοκλήρου από τους φοιτητές. Οι φοιτητές έχουν την ευκαιρία να εξοικειωθούν με μία πληθώρα διαφορετικών εργαλεία και τεχνικών, όπως η κοπή μετάλλων, η ηλεκτροσυγκόλληση, η χρήση εργαλείων χειρός για τη μορφοποίηση των ξύλινων πτερυγίων και την κατασκευή καλουπιών ρητίνης. Επίσης οι φοιτητές έχουν την ευκαιρία να εξοικειωθούν με τη χρήση διαφορετικών υλικών όπως το ξύλο, οι ρητίνες, ο σίδηρος και ο χαλκός σε εφαρμογές όπως η περιέλιξη πηνίων, η κατασκευή των πτερύγιων, η χύτευση του στάτη και του δρομέα της γεννήτριας και η κατασκευή της μεταλλικής στήριξης της γεννήτριας. Μέχρι σήμερα, έχουν κατασκευαστεί τρεις μικρές ανεμογεννήτριες για φόρτιση συσσωρευτών και για σύνδεση στο δίκτυο, με διάμετρο δρομέα από 2,4μ. έως και 4,3μ. και μια μικρή υδρογεννήτρια ονομαστικής ισχύος 350W για σύνδεση στο δίκτυο.
Στα πλαίσια των παραπάνω κατασκευαστικών διπλωματικών εργασιών, το Rural Electrification Research Group (RurERG) του Smart Grids Research Unit (Smart RUE) του ΕΜΠ, έχει προωθήσει την αξιολόγηση της τεχνολογίας των μικρών ανεμογεννητριών ανοιχτού υλισμικού και τοπικής κατασκευής. Έχουν οργανωθεί εργαστήρια με την κατάλληλη υποδομή για να διεξαχθούν δοκιμές στις γεννήτριες και στα πτερύγια, όπως και πεδίο δοκιμών για μετρήσεις σε ολόκληρη την ανεμογεννήτρια. Εκτός από την αξιολόγηση των τεχνολογιών ανοιχτού υλισμικού, πραγματοποιείται περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη στις εν λόγω θεματικές. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στους φοιτητές να συμμετέχουν ενεργά και δημιουργικά στη σχεδίαση-βελτίωση των κατασκευών αλλά και στην πειραματική επαλήθευση όσων έχουν μελετηθεί και κατασκευαστεί.
Συμπεράσματα
Η κατασκευή μικρών μονάδων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό εκπαιδευτικό εργαλείο σε σχολικό ή πανεπιστημιακό περιβάλλον. Η κατανόηση μέσα από την πράξη, η εξερεύνηση-ανακάλυψη βασικών εννοιών και φαινομένων μέσω πειραματισμού (π.χ. ηλεκτρισμός, μαγνητισμός, επαγωγή), η εξοικείωση με πλήθος διαφορετικών εργαλείων και η προώθηση της οικολογικής συνείδησης συνεισφέρουν πολυεπίπεδα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι εφαρμογές που έχουν λάβει χώρα σε σχολεία και πανεπιστήμια μέχρι στιγμής έχουν γίνει δεκτές με ενθουσιασμό από μαθητές, φοιτητές και δασκάλους και είναι ενθαρρυντικές για την συνέχεια.
Βιβλιογραφία
Hatziargyriou, N. (Ed.) (2014) Microgrids: Architectures and Control. Wiley-IEEE Press, February 2014
Piggott, H. (2009). A wind turbine recipe book. www.scoraigwind.co.uk
Latoufis, K. (2012). Open source hardware small wind turbines as a technology for sustainable degrowth. 3rd International Conference on Degrowth Ecological Sustainability and Social Equity, Venice
Latoufis, K., Gravas, A., Messinis, G., Hatziargyriou, N. (2013). Locally manufactured open source hardware small wind turbines for rural electrification. Boiling Point, Issue 62,
Latoufis, K., Gravas, A., Messinis, G., Korres, N.,Hatziargyriou, N. (2012). Locally