ΒΙΑ ΜΗ ΒΙΑ
Μερικές επίκαιρες θέσεις
Μέσα στον ορυμαγδό των επιφανειακών συζητήσεων για τα στελέχη της «17Ν» και την αμηχανία της αριστεράς, θα πρέπει να σταθούμε ψύχραιμα απέναντι στο φαινόμενο της ένοπλης πολιτικής βίας και να το κριτικάρουμε επί της ουσίας, όχι επειδή κάποιοι ζητούν «δηλώσεις νομιμοφροσύνης» αλλά γιατί θα πρέπει να απελευθερωθούμε από τα «βαρίδια» στους συλλογικούς μας αγώνες.
Η προϊστορία της βίας
Η προϊστορία του ανθρώπου έχει άδικα δυσφημισθεί ως βίαιη, βάρβαρη, «άγρια» και απολίτιστη. Πρώτον, διότι σήμερα έχουμε πληθώρα ανθρωπολογικών δεδομένων, που πειστικά δείχνουν πως υπάρχει ένα τεράστιο πλέγμα θεσμών, εθίμων και ηθών ταγμένων να αποπυροδοτούν την επιθετικότητα όπου εμφανιζόταν και να καναλιζάρουν προς κατευθύνσεις δημιουργικής υπέρβασης των συγκρούσεων και όχι καταστροφικής επιπλοκής με αυτές. Δεύτερον, διότι σήμερα, παρά την ύπαρξη του περιβόητου πολιτισμού μας, η ειρήνη και η αλληλεγγύη ανάμεσα σε άτομα και κοινωνίες του πλανήτη είναι ακόμα όνειρο άπιαστο.
Παρόλα αυτά, είμαστε αναγκασμένοι να αντικρίσουμε κατάματα το γεγονός πως ο άνθρωπος παρακινείται κάποιες φορές από τη φυλογενετικά προετοιμασμένη τάση του για «αμυντική επιθετικότητα», όταν νιώθει να απειλείται η ζωή του, η ελευθερία ή η περιουσία του. Δεν ξέρουμε βέβαια γιατί συζητιέται εντονότατα η βίαιη παράδοση και όχι η ειρηνική εξέλιξη της ανθρωπότητας, γιατί τόσο μονοδιάστατα γραπτές πηγές «βλέπουν» και καταγράφουν περισσότερο τον πόλεμο και τους βασιλιάδες και πολύ λιγότερο τη συνεργασία, τους τεχνίτες, τους μουσικούς και τους τρελά ερωτευμένους. Ξέρουμε όμως πως υπάρχει η δυνατότητα αντιστροφής αυτής της ιστορίας μέσα από τη διαπαιδαγώγηση.
Απειλή και προπαγάνδα
Πολλές φορές η απειλή που αισθάνεται ο άνθρωπος δεν είναι πραγματική. Συχνά αντιδρά σε κινδύνους που φαντάζεται πως μπορεί να προκύψουν στο μέλλον, ιδιαίτερα όταν έχει πειστεί από τους ηγέτες του. Η προπαγάνδα μπορεί να πιάσει μόνο στους ανθρώπους και είναι άγνωστη στα ζώα, όπως και στις αποκεντρωμένες κοινωνίες, γιατί είναι σύμφυτη με την εξουσία, που μπορεί να χρησιμοποιεί την κοινωνική δομή και τις ιδεολογίες για να περιορίζει τη δυνατότητα της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης. Σʼ αυτό το έδαφος αναπτύσσεται ο εθνικισμός και ο μιλιταρισμός αλλά και το μίσος ενάντια σε ότι παρουσιάζεται να απειλεί το πλαίσιο προσανατολισμού του, την αίσθηση της ταυτότητάς του ή τα «ιερά» του: αξίες, ιδανικά, πρόγονοι, πατρίδα, τάξη, θρησκεία κτλ. Αυτές οι «προβλέψεις» της απειλής, με σταυροφόρους τα κράτη ή και οργανωμένες ομάδες, μπορούν να πάρουν τη μορφή της «αυτοεκπληρωνόμενης προφητείας», όπου ο επιτιθέμενος τελικά αναγκάζει την άλλη πλευρά να ετοιμαστεί για τη σύγκρουση, «αποδείχνοντας» έτσι την υποτιθέμενη απειλή.
Ο ομαδικός ναρκισσισμός
Με στόχο την επίτευξη της εσωτερικής συνοχής κράτη και ομάδες καλλιεργούν τον ομαδικό ναρκισσισμό. Η ψευδαίσθηση της αλληλεγγύης επιτυγχάνεται μέσω του φανατισμού, όπως και η χειραγώγηση των συνειδήσεων μέσω της κολακείας των ναρκισσιστικών προδιαθέσεων, ιδιαίτερα όσων δε νιώθουν και πολλούς λόγους να τρέφουν αυτοεκτίμηση. Συχνά η βίαιη αντίδραση είναι η απάντηση σε κάθε πραγματικό η φανταστικό πλήγμα που δέχεται η ομάδα ή τα σύμβολά της και προκαλεί το συλλογικό ναρκισσισμό της. Πρόκειται για μια από τις πιο σπουδαίες πηγές της κοινωνικής και πολιτικής επιθετικότητας.
Η υπακοή είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο των ιεραρχικών κοινωνιών και ομάδων. Πρόκειται για μια «συμμορφωτική» επιθετικότητα, όπου κάποιος απλά θεωρεί καθήκον του να υπακούει στις εντολές των άλλων. Είτε στις νεανικές συμμορίες είτε στη «17Ν» είτε στο στρατό, πολλές επιθετικές ενέργειες γίνονται μόνο και μόνο για να μη φανεί κάποιος «δειλός» η ανυπάκουος. Όλοι οι στρατοί, όπως και κάθε μιλιταριστική ομάδα, στηρίζονται στην απόλυτη αποδοχή των εντολών. Αντίθετα, η παρόρμηση μη υπακοής σε πολλούς αποτελεί όντως πραγματική απειλή θανάτου η «απόλυσης», απέναντι στην οποία προστατεύονται κάνοντας την επιθετική ενέργεια που τους έχει ζητηθεί.
Συχνά η βία και η επιθετικότητα δεν έχουν στόχο την καταστροφή καθεαυτή αλλά είναι μέσο για την επίτευξη ενός επιθυμητού ή «άριστου» σκοπού. Η Ιστορία βρίθει από παραδείγματα ηγετών εθνών ή ομάδων, που χρησιμοποιούν απλά ένα ιδεολογικό προκάλυμμα για να αυξήσουν την εξουσία, τη δύναμη ή τον πλούτο τους ή να ικανοποιήσουν τη φιλοδοξία τους. Όμως οι βαθιά κρυμμένες ανθρώπινες παρορμήσεις των πολλών, όπως ο αλτρουισμός και η αλληλεγγύη, που καταπιέζονται από τον εγωισμό και τον ανταγωνισμό, βρίσκουν διέξοδο δράσης απέναντι στην αδικία και την πλήξη ακόμη και με μέσα που δεν αντιστοιχούν στο σκοπό. Πρόκειται για την «οργανική» επιθετικότητα των στρατιωτικών και πολιτικών ελίτ, που καθιερώθηκε ως μέσο «αποτελεσματικής» αντιμετώπισης των πολιτικών αντιπάλων από το γιακωβινισμό της Γαλλικής επανάστασης, επηρέασε τον Μαρξ και χαρακτήρισε τον μπολσεβικισμό.
Η κουλτούρα της βίας
Σήμερα, στον 21ο αιώνα, ζούμε σαφώς σε μια βίαιη κοινωνία. Στο σχολείο μαθαίνουμε την πειθαρχία, τον ανταγωνισμό και την προσήλωση σε σκοπούς άλλων, στο στρατό καλλιεργείται η τυφλή υπακοή και η εκμάθηση του φόνου ως αξία, στην εργασία εμπεδώνεται η αλλοτρίωση της προσωπικότητας και η εκμίσθωση σώματος και του μυαλού στην κεφαλαιακή ή την κρατική εξουσία. Η κυρίαρχη έκφραση των θρησκειών (ιδίως ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ) έχουν ξεπέσει πια σε δεκανίκια της κοσμικής εξουσίας, εκπέμποντας φτηνά μηνύματα μίσους -μερικές φορές εξόφθαλμα εθνικιστικού ή ρατσιστικού περιεχομένου- ή υποταγής στα κελεύσματα των οποίων δήθεν θα ανοίξει τις πύλες του Παραδείσου για τους πιστούς. Τα ΜΜΕ προσπαθούν να αυξήσουν την ακροαματικότητά τους «πουλώντας» ανασφάλεια, καταναλωτισμό, ξενοφοβία και «γκλαμουριά» και προβάλλοντας τρόπους ζωής απειλητικούς προς τους συνανθρώπους και τη φύση. Ο υπερχρεωμένος Τρίτος Κόσμος πεθαίνει από την πείνα ή υποσιτίζεται αλλά ταυτόχρονα εξοπλίζεται, ενώ ο πλανήτης Γη αλλά και τα μη ανθρώπινα όντα απειλούνται από την υπερχειλίζουσα επιθετικότητα των βαθιά ταξικών κοινωνικών που συνέστησε το είδος Homo sapiens.
Η πολιτική βία
Η πολιτική βία επομένως δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν να έχει έρθει από τον ¶ρη. Ευδοκιμεί πάνω στο προηγούμενο κοινωνικό-πολιτικό υπόστρωμα, γιγαντώνεται από την πείνα και την καταπίεση και αποκρυσταλλώνεται στην ίδια τη μορφή του κράτους, που υποτίθεται πως κατέχει το μονοπώλιο της νομιμοποιημένης βίας. Μόνο που στα πλαίσια της μοντέρνας κοινωνίας, το μονοπώλιο αυτό γίνεται αντικείμενο μανιασμένης αμφισβήτησης, τόσο από τα δεξιά, όσο κι από τα αριστερά. Η αμφισβήτηση αυτή παροξυσμικά φτάνει σε μορφές μαζικής ή ατομικής τρομοκρατίας, που ενώ διατείνονται (ειδικά οι αριστερές) πως σκοπεύουν σε περισσότερη ελευθερία και δικαιοσύνη, καταλήγουν στο αντίθετο. Και επειδή για το αποτέλεσμα αυτό δεν μπορεί να φταίνε οι σκοποί, φταίει η μέθοδος.
«Ο λαός είμαστε εμείς»
Η ένοπλη πάλη βασίζεται στο λενινιστικό αξίωμα πως το προλεταριάτο δεν μπορεί να αναπτύξει ξεκάθαρη ταξική συνείδηση. Αυτή πρέπει να του δοθεί από τα έξω. Από μια πρωτοποριακή ομάδα αμείλικτων επαναστατών, που συνιστούν μια σφιχτή, συγκεντρωτική οργάνωση μανιχαϊστικού πνεύματος και γιακωβίνικου τύπου, με σκοπό τη βίαιη καταστροφή της αστικής τάξης και που, «εξουσιοδοτημένη» από τις μάζες, τις υποκαθιστά προσπαθώντας να τις σώσει ερήμην τους.
Οι «ένοπλοι σύντροφοι» πιστεύουν πως μπορούν να επιταχύνουν, να επιβραδύνουν ή να διορθώσουν την πορεία της ιστορίας, πως καταστρέφοντας σύμβολα ή άτομα καταστρέφουν ταυτόχρονα και τις αντίστοιχες ιδέες, πως οι πρακτικές τους μπορούν να φοβίσουν και να αποδιοργανώσουν κυβερνήσεις και κράτη, πως η δράση τους λειτουργεί παραδειγματικά για τον υπόλοιπο πληθυσμό, που βλέποντάς τους και εμπνεόμενος θα κάνει το ίδιο και πως τελικά ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Το μεσσιανικό στοιχείο
Όλα τα προηγούμενα οξύνονται από μια θρησκευτικού τύπου προσήλωση στον τελικό σκοπό, που φαντάζει ως η απόλυτη, τελεσίδικη και οριστική λύση των ανθρώπινων προβλημάτων. Αν ο κομμουνισμός είναι η «πραγματική λύση του αινίγματος της ιστορίας», τότε δικαιολογείται η χρησιμοποίηση οποιασδήποτε μεθόδου -οσοδήποτε θηριώδους ή ανήθικης- για να φτάσουμε στον επίγειο παράδεισο. Αν οι αδήριτοι νόμοι της κοινωνικής εξέλιξης μας βεβαιώνουν πως «η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου και αυτή με τη σειρά της-πάλι νομοτελειακά- στην κομμουνιστική κοινωνία», τότε όσο πιο ανελέητα διεξάγουμε την ταξική πάλη, τόσο πιο γρήγορα θα φτάσουμε στον παράδεισο. Ακριβώς για το λόγο αυτό και «η δικτατορία του προλεταριάτου δε δεσμεύεται από κανένα νόμο». Μέσα σε ένα τέτοιο μεσσιανικό σύμπαν, η σαφήνεια, η απομόνωση και η διάρκεια του τρομοκρατικού αποκρυσταλλώματος το κάνει να φαντάζει σαν μια ιδιότυπη μοναστηριακή κοινότητα: «ταγμένοι εφʼόρου ζωής» σε έναν ανώτερο σκοπό, με την τυφλή πίστη στην Ιστορία να καθορίζει τις καθημερινές επιλογές τους και με τη βαθιά πεποίθηση πως το μέλλον θα τους δικαιώσει. Δεν είναι τυχαίο το θρησκευτικό ιδεολογικό υπόστρωμα (και όχι μόνο της οικογένειας των Ξηρών) και η σωτηριολογική συμπεριφορά αρκετών στελεχών ένοπλης πάλης, που φτάνει μέχρι τη σύγχυση της εξομολόγησης με το «κάρφωμα».
Η βίαιη δράση αρωγός του κράτους
Τα αποτελέσματα της βίαιης δράσης φαίνονται να είναι ακριβώς τα αντίθετα από τα επιθυμητά: παθητικοποίηση και περιθωριοποίηση των μαζικών κινημάτων που αμφισβητούν τις επιλογές της άρχουσας τάξης. Σταθεροποίηση και παγίωση των δυνάμεων που συμμετέχουν στη νομή της εξουσίας. Απαξίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, που μάλιστα προβάλλεται ως κάτι «φυσιολογικό και αυτονόητο» μέσα στην παράνοια και την υστερία που δημιουργείται μέσα από ξαφνικές και απροειδοποίητες βίαιες επιθέσεις, με ταυτόχρονη και συμπληρωματική γιγάντωση και αποθάρρυνση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Τέλος, δεδομένης της στρατιωτικού τύπου οργάνωσης της ένοπλης πάλης, ακόμα και στην περίπτωση της επικράτησης της βίαιης ομάδας, η κοινωνία που θα οικοδομηθεί θα πάσχει από τα γνωστά -και απεχθέστατα- ελαττώματα των στρατιωτικοποιημένων σχηματισμών: έλλειψη διαφάνειας και δημοκρατίας, μυστικότητα, άτεγκτη ιεραρχία, αναισθητοποίηση των πολιτών απέναντι στη βία και εμπέδωση από μέρους τους της άποψης πως «ναι, αυτός είναι ο αποτελεσματικός (ή ο μόνος) τρόπος επίλυσης συγκρούσεων».
Όταν ασκείς βία παράγεις εξουσία
Η εξέγερση δεν είναι αναγκαστικά βίαιη, ούτε η βία παντού συνιστά εξέγερση. Η σύγχυση ανάμεσα στις δύο έννοιες καλλιεργείται από τις παντοειδείς εξουσίες, με σκοπό την ποινικοποίηση της διαφωνίας. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο το ότι ενώ το περιβόητο δόγμα «η βία είναι η μαμμή της ιστορίας» διαλαλήθηκε και γοήτευσε μυριάδες ανθρώπων σʼολόκληρο τον κόσμο, η συζήτηση για το πιθανό ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό για χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Αγγλία και Ολλανδία, θάφτηκε στα αζήτητα. Το ίδιο ισχύει και για την περίφημη ρήση του Μαρξ «η απελευθέρωση των καταπιεσμένων είναι έργο των ίδιων των καταπιεσμένων».
Η βία είναι μια τεχνική για απόκτηση δύναμης και για επιβολή κυριαρχίας. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η παραγωγή εξουσίας για την ομάδα που τη χρησιμοποιεί. Κατά συνεπαγωγή δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε νέου τύπου ταξική κυριαρχία, ιεραρχία και εκμετάλλευση. Η παραδοχή λοιπόν της πιθανότητας για μη βίαιο πέρασμα σε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, μάλιστα με εργαλείο την αυτοδιαχειριζόμενη πάλη των μαζών, στερεί τις ποικιλόχρωμες μικροεξουσίες των (αναγκαστικά προοδευτικών; -Για ποιο λόγο ακριβώς;) εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, από το μοντέλο εκείνο θεωρίας και δράσης που τους εγγυάται την αναπαραγωγή της κυριαρχίας τους. Με άλλα λόγια αμφισβητεί το λόγο ύπαρξής τους.
Η μη βία: μη συνεργασία και πολιτική ανυπακοή
Ο/Η μη βίαιος/η αρνείται να υποχωρήσει στη βία και αρνείται επίσης να τη χρησιμοποιήσει. Αρνείται να συμμορφωθεί με τις επιταγές της εξουσίας αντιστεκόμενος χωρίς βία, ώστε να επιτύχει αφενός απομόνωση, αφετέρου συντήρηση των δυνατοτήτων διαλόγου όταν αυτό κριθεί απαραίτητο. Αρνείται να συνεργαστεί με το μηχανισμό της εξουσίας, άρα και με όλους εκείνους τους θεσμούς που οργανώνουν και χρησιμοποιούν βία. Επίσης ο μη βίαιος μπορεί να προχωρήσει και σε πράξεις πολιτικής ανυπακοής, παραβιάζοντας ηθελημένα και δημόσια, ατομικά ή συλλογικά, νόμους του κράτους που κρίνονται άδικοι ή επιζήμιοι και γιʼ αυτό πρέπει να αλλάξουν. Κλασσική περίπτωση μη βίαιης δράσης αποτελεί η άρνηση για λόγους συνείδησης συμμετοχής στο στρατό και τον πόλεμο.
Ταυτόχρονα, οι μη βίαιοι άνθρωποι αναπτύσσουν σχέδια για ένα νέο τρόπο ζωής. Επινοούν νέους τύπους οργάνωσης χωρίς ιεραρχικές δομές. Ενθαρρύνουν την επικοινωνία και τη συνεργασία ανάμεσα σε ανθρώπους, καθώς και την αλληλεγγύη. Προωθούν μια ενεργό καθημερινή έρευνα σε όλους τους τομείς της ζωής με σκοπό την ανάδειξη των ειρηνικών παραμέτρων στην εκπαίδευση, την τέχνη, την οικογένεια, την εργασία, τη διασκέδαση που ισοδυναμεί με επαναστατική διαδικασία η οποία αρχίζει εδώ και τώρα.
Όμως για όλα αυτά θα πρέπει να ξαναμιλήσουμε.
Αλέκος Γεωργόπουλος
Μιχάλης Τρεμόπουλος