ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (ΕΛΚΕΘΕ)
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ
Ταχ. Δ/νση: 47χλμ Αθηνών Σουνίου, Ανάβυσσος Αττικής, 19013
Τηλ: 22910 76456 ή 22910 76389
Δρ. Θεόδωρος Κουσουρής
Διευθυντής του Ινστιτούτου Εσωτερικών Υδάτων/ ΕΛΚΕΘΕ
e-mail:tkouss@ncmr.gr
____________
Μεσογειακά Εποχικά Λιμνία (Τέλματα)
____________________
Στην Ελλάδα είχαν καταγραφεί 48 εμφανίσεις Μεσογειακών Εποχικών Λιμνίων μέχρι το 1996, ενώ πρόσφατα τεκμηριώθηκε η ιδιαίτερη αξιόλογη παρουσία τους σε 23 μόνο περιοχές της Ελλάδας, εκ των οποίων μία βρίσκεται στο οροπέδιο Λειβαδιές στον Εθνικό Δρυμό της Οίτης. Εκεί στις Λειβαδιές – που είναι περιοχή μεγάλης οικολογικής σπουδαιότητας – απαντάται και το ενδημικό φυτό της Οίτης Veronica oetea – είδος με υψηλή προτεραιότητα για προστασία – και το αμφίβιο Triturus alpestris σε σημαντικούς πληθυσμούς.
Τα Μεσογειακά Εποχικά Λιμνία ή Τέλματα αποτελούν :
· προστατευόμενους οικοτόπους, σύμφωνα με διεθνείς συμβάσεις,
· ευαίσθητα και μοναδικά οικοσυστήματα που χρήζουν προστασίας και διατήρησης και
· δείκτες οικολογικής ισορροπίας.
Κάθε ένα από τα ‘’ Μεσογειακά Εποχικά Λιμνία ή Τέλματα’’ έχει τη δική του οικολογική ταυτότητα, την υδροπερίοδό του, τη δική του ιδιάζουσα και μοναδική χλωρίδα και πανίδα, ενώ όλα συνδέονται με την περιβαλλοντική κληρονομιά της Κρήτης.
Τα ‘‘Μεσογειακά Εποχικά Τέλματα’’ (ΜΕΤ) ή λιμνία, είναι εποχικοί υγρότοποι, οικότοποι προτεραιότητας για προστασία (κωδικός δικτύου Natura: 3170*) και εξαιρετικής οικολογικής σημασίας, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή νομοθεσία (‘Habitats’ Directive 92/43/EEC).
Οι οικότοποι αυτοί, είναι συνήθως μικροί σε έκταση, εμφανίζουν ιδιαιτερότητες και φιλοξενούν σημαντικό αριθμό ειδών χλωρίδας και πανίδας, με σπάνια και ενδημικά είδη για το υγρό και το ξηρό περιβάλλον. Τα συναντούμε σε μικρά βυθίσματα του εδάφους τα οποία συγκεντρώνουν νερό κατά τη χειμερινή περίοδο και συνήθως αποξηραίνονται, κυρίως λόγω εξάτμισης, κατά τη θερινή περίοδο. Η μικρή τους έκταση και η περιοδικότητα στην υδροπερίοδο τους έχουν οδηγήσει στο να παραμελείται η αξία τους, με αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια να παρατηρείται συρρίκνωση ή και εξαφάνιση τους, λόγω των ισχυρών πιέσεων που δέχονται από διάφορες δραστηριότητες.
Ειδικότερα, οι απειλές που δέχονται γενικά οι οικότοποι αυτοί συνοψίζονται στα ακόλουθα:
¨ Λόγω κλιματικών αλλαγών (π.χ. ανομβρία, ξηρασία) και ανθρωπογενών δραστηριοτήτων (π.χ. υπεράντληση, αλλαγή χρήσεων γης) αποσταθεροποιούνται ή και καταρρέουν οι υδρολογικές τους συνθήκες. Η υδροπερίοδός τους, δηλαδή το χρονικό διάστημα κατά το οποίο τα τέλματα είναι πλημμυρισμένα, παίζει καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση των οικολογικά σημαντικών χαρακτηριστικών τους.
Τα τελευταία χρόνια, η υδροπερίοδος των ΜΕΤ παρουσιάζεται διαταραγμένη και ασταθής, προκαλώντας έτσι τη σταδιακή υποβάθμισή τους.
¨ Η ορθολογική βόσκηση στα ΜΕΤ είναι απαιτούμενη και ζητούμενη, γιατί έτσι αποφεύγεται η ΄΄δάσωσή’’τους με θάμνους ή και δένδρα. Αντίθετα, η υπερβόσκηση, μπορεί να αφανίσει σημαντικά είδη από τη χλωριδική σύσταση του οικοτόπου, καθώς επίσης και να ρυπάνει πολύ γρήγορα τη μικρή σχετικά ποσότητα νερού από τα τέλματα, δημιουργώντας ακατάλληλο νερό ακόμη και για το ‘’πότισμα’’ των ζώων.
¨ Η ανεξέλεγκτη απόθεση απορριμμάτων στο περιβάλλον, η οποία επιφέρει άμεση καταστροφή οικοτόπων και υποβάθμιση του ευρύτερου περιβάλλοντος, είναι γνωστό ότι απειλεί κυρίως τους υγροτόπους και τις ευαίσθητες οικολογικά περιοχές.
Τα ΜΕΤ, ως εποχικοί υγρότοποι, έχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο να δεχθούν ανεξέλεγκτα απορρίμματα και μπάζα και επομένως με πρακτικά μέσα και ενημέρωση θα επιδιωχθεί το ζητούμενο της φροντίδας τους από τις τοπικές κοινωνίες.
¨ Για κάθε υγροτοπική περιοχή, ο ευτροφισμός αποτελεί σημαντική απειλή για την ύπαρξή τους. Ο ευτροφισμός, που αυξάνεται συνεχώς λόγω των εντατικών αγροκτηνοτροφικών και άλλων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, δημιουργεί δυσχερείς συνθήκες ανάπτυξης για τα χαρακτηριστικά είδη πανίδας και χλωρίδας των οικοτόπων, ενώ ευνοεί την αύξηση ανταγωνιστικών ειδών και έτσι υποβαθμίζονται οι σημαντικοί αυτοί οικότοποι.
Τα ΜΕΤ, ως εποχικοί υγρότοποι έχουν αυξημένο κίνδυνο να υποβαθμιστούν από τα φαινόμενα του ευτροφισμού, από οπουδήποτε και αν αυτός προέρχεται (φυσικές ή και ανθρωπογενείς αιτίες) και επομένως η σωστή και έγκυρη πληροφόρηση για την ποιότητα των νερών τους, αφορά πρωτίστως τις τοπικές κοινωνίες, ενώ προσδοκούμε και στη μεγαλύτερη δυνατή συνεργασία μας.
¨ Η κατασκευή δρόμων, θέσεων parking, απόκτηση περισσότερης γης για διάφορες δραστηριότητες και γενικότερα η τουριστική και οικιστική ανάπτυξη, πολλές φορές διακόπτουν τη συνέχεια των οικοτόπων αυτών, οι οποίοι συχνά απαντώνται σε συμπλέγματα που αλληλεπιδρούν και επικοινωνούν μεταξύ τους, δημιουργώντας μια ‘’όαση’’ υδρολογικών και υδροβιολογικών συνθηκών.
Τα ΜΕΤ, ως υγρότοποι είναι γνωστό ότι εμπλουτίζουν τα υπόγεια νερά και δημιουργούν φραγμούς για την υφαλμύρωση και την υποβάθμιση των υπόγειων νερών. Επομένως, αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για τις λειτουργίες του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και διαθέτουν σημαντικές αξίες για το τοπικό περιβάλλον και τη διατήρησή του.
¨ Τα Μεσογειακά εποχικά τέλματα απαντώνται σε ορεινές, πεδινές, αλλά και σε πολυσύχναστες και τουριστικές παράκτιες περιοχές, με αποτέλεσμα η έντονη και σκόπιμη μετακίνηση ανθρώπων και οχημάτων στο χώρο τους να έχει αρνητικά αποτελέσματα στην ιδιόμορφη πανίδα και χλωρίδα τους και τα ειδικότερα χαρακτηριστικά τους. Ετσι, οι πιέσεις που δέχονται τα ευαίσθητα αυτά οικοσυστήματα από τους επισκέπτες-περιπατητές (ποδοπατήματα), αλλά και από τις μοτοσυκλέτες και τα 4Χ4 οχήματα (ροδιές) είναι σημαντικές και απειλούν την ύπαρξη και διατήρησή τους.
Με την κατάλληλη ενημέρωση των τοπικών κοινωνιών μπορεί να προωθηθεί ο οικο-τουρισμός σε ορισμένο πλαίσιο δραστηριοτήτων, αναψυχής και περιήγησης.
Η ελλιπής ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας για τις λειτουργίες που επιτελούν στο φυσικό περιβάλλον αυτοί οι οικότοποι, αλλά και για τις αξίες που περικλείονται σ’ αυτούς, έχουν δημιουργήσει απαξιωτική εικόνα. Οι τοπικές κοινωνίες ταυτίζουν συνήθως τα ΜΕΤ με περιθωριακές και άχρηστες περιοχές, όπου ρίχνονται σκουπίδια, μπάζα και οτιδήποτε άχρηστο υλικό, ενώ ορισμένες περιόδους υπερ-εκμεταλλεύονται τα φυσικά τους αγαθά (π.χ. υπερβόσκηση, υπεράντληση), συμπεριλαμβανομένων του νερού, της βιοποικιλότητας, αλλά και της χλωρίδας τους.
Οφείλουμε να κατανοήσουμε όλοι ότι το φυσικό περιβάλλον ήταν ανέκαθεν άρρηκτα συνδεδεμένο με τις παραδοσιακές δραστηριότητες του ανθρώπου και μ’ αυτή τη συμπόρευση πρόσφερε αγαθά και αξίες στον άνθρωπο, τα οποία διατηρώντας τα, η ζωή μας εξακολουθεί να έχει ποιότητα.
Γενικά, για τις υγροτοπικές περιοχές είναι γνωστό ότι, ανάλογα με :
· το πού βρίσκονται (τοπογραφία και κλιματική ζώνη) και πώς δημιουργήθηκαν (γεωλογία και γεωμορφολογία),
· τη δομή και τη λειτουργία τους,
· το εάν και πώς έχουν τροποποιηθεί από φυσικά αίτια ή και από τον άνθρωπο,
· το ποια είναι η σημερινή υδρολογική τους κατάσταση, η υδροπερίοδός τους και η θέση τους στο σημερινό περιβάλλον,
συμμετέχουν σε ποικίλες φυσικές λειτουργίες του περιβάλλοντος, ως αποτέλεσμα των συστατικών ( αβιοτικά στοιχεία και έμβια όντα) από τα οποία δομούνται και των διεργασιών (βιο-γεωλογικών, φυσικοχημικών και οικολογικών) που τις χαρακτηρίζουν.
Επίσης, εξαιτίας των φυσικών τους λειτουργιών και διεργασιών ( υδρολογική, οικολογική, βιο-γεωχημική, βιοπαραγωγική-τροφική, κλιματική-μικροκλιματική, άλλες ), έχουν πολυδιάστατο ρόλο και προς το περιβάλλον και προς τον άνθρωπο.
Τα ‘’Μεσογειακά Εποχικά Τέλματα’’ παρά το μικρό μέγεθός τους, με την παρουσία και με τις φυσικές τους λειτουργίες ως υγροτοπικές περιοχές, δημιουργούν και παρέχουν οφέλη τα οποία μεταξύ των άλλων περιλαμβάνουν:
· Συγκράτηση και προσφορά νερού ( π.χ. πότισμα ζώων, άρδευση, εμπλουτισμός υπόγειων νερών, προστασία από πλημμυρικά φαινόμενα).
· Παραγωγή τροφής (π.χ. βόσκηση αγροτικών ζώων, συντήρηση των τροφικών πλεγμάτων της άγριας ζωής).
· Ποικιλία ενδιαιτημάτων και υποστήριξη της βιοποικιλότητας (οικολογική σημασία).
· Βελτίωση της ποιότητας του νερού και ακινητοποίηση – μετασχηματισμός των ρύπων σε ανενεργά συστατικά (βιο-γεωχημική σημασία).
· Επηρεάζουν το μικρο-κλίμα της περιοχής μειώνοντας τις ζημιές από παγετούς και καύσωνες (κλιματική σημασία).
· Πολυποίκιλες ευκαιρίες για έρευνα, εκπαίδευση, οικοτουρισμό, αναψυχή κ.ά.
Όλες οι λειτουργίες των υγροτόπων από τη φύση τους δεν μπορούν να αποτελέσουν άμεσο στόχο αποκατάστασης, εφόσον έχουν υποβαθμιστεί, ενώ οι προς επιλογή δράσεις αποκατάστασης, συνήθως βασίζονται σε μια σειρά από κριτήρια (περιβαλλοντικά, κοινωνικο-οικονομικά, θεσμικά και άλλα). Επίσης, σε επίπεδο εφαρμογής σ’ αυτή την προσπάθεια, οφείλουμε να ακολουθούμε ήπιες παρεμβάσεις και οικολογικά ενδεδειγμένες μεθόδους.
Ειδικότερα, οι θέσεις ή οι περιοχές ευαίσθητων οικοτόπων που επιλέγονται για αποκατάσταση και διατήρηση, οφείλουν να:
· συνδυάζουν πολλαπλά περιβαλλοντικά και όχι μόνο στοιχεία τα οποία στοχεύουν σε θετικό περιβαλλοντικό αποτέλεσμα,
· διαθέτουν σαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς,
· εξασφαλίζεται η συμβατότητα των παρεμβάσεων με τις υπάρχουσες χρήσεις,
ενώ στη συνολική προσπάθεια είναι απαραίτητο και σημαντικό να συνεκτιμηθεί η αποδοχή, συναίνεση και ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας.